Powróćmy do rozważań muzyczno-literackich opartych na przypadku piosenek Edwarda Stachury. W poprzednich częściach zarysowałam miejsce piosenki w literaturoznawstwie, a także spróbowałam znaleźć najodpowiedniejszą definicję czy kategorię, w którą można byłoby umieścić twórczość śpiewaną tego poety. Czas teraz na kilka słów o problematyce przygotowania edycji…
Interdyscyplinarność edycji (hierarchia muzyki i tekstu)
Edycja krytyczna dzieła literacko-muzycznego przede wszystkim powinna skupiać się na warstwie słownej utworu przy równoczesnym poszanowaniu zasad – integralnej z tekstem – warstwy muzycznej. Należy zatem potraktować edycję interdyscyplinarnie ze świadomością hierarchii danych elementów, na które składa się piosenka. Hierarchia ta przede wszystkim powinna określać prymarność tekstu nad muzyką.
Piosenka składa się łącznie z trzech członów: tekstu, muzyki i wykonania – interpretacji. Jeszcze o ile dwa pierwsze da się uwzględnić w zapisie tradycyjnym, to ten ostatni wymaga – jeśli edytor zdecyduje się na uwzględnienie go w edycji – niekonwencjonalnej formy umieszczenia w tekście głównym. Ściślej mówiąc, jedynie edytorstwo cyfrowe daje taką możliwość. W przypadku piosenek poety-kompozytora-wykonawcy ważne jest umieszczenie przy tekście hiperłącza, odsyłającego do konkretnego wykonania (pliku audio) – zaproponowanego przez samego autora interpretacji utworu. Oprócz hierarchizacji członów utworu synkretycznego, ważne jest ich wzajemnie oddziaływanie.
Fakt oddzielnego powstawania elementów piosenki wpływa na całość utworu, jego finalny kształt. Nawet jeśli jest on pierwotnie przeznaczony do wykonania wokalnego, to w większości przypadków tekst i muzyka tworzone są oddzielnie. Jeśli jednak podczas pisania tekstu w wyobraźni twórczej autora funkcjonuje podstawowa melodia/motyw/temat muzyczny, a sam autor posiada wiedzę w dziedzinie kompozycji, to można stwierdzić równoczesne powstanie tekstu i muzyki. Wtedy oddziaływanie elementów piosenki nie jest wzajemnie destrukcyjne.
Dodatkowo, w przypadku gdy autor tekstu i muzyki jest poetą, a nie muzykiem (jak to było w przypadku Stachury), należy uwzględnić zmiany jakie zachodziły w tekście podczas dopasowywania go do muzyki. Zmiany te mogą również być spowodowane kolaboracją poeta-kompozytor, czyli na prośbę autora kompozytor tworzy melodię do konkretnego tekstu.
Autor tekstu a kompozytor
Przygotowanie edycji piosenek niesie za sobą swoiste problemy, związane ze specyfiką tego gatunku. Przykładem problemów przypisanych tylko piosenkom jest relacja autora i kompozytora. Współpraca może rodzić nieporozumienia: odmienne koncepcje utworu, niezaakceptowanie przez poetę (który nie posiada wiedzy i doświadczenia muzycznego) rozwiązań zaproponowanych przez kompozytora.
Kiedy autor jest jednocześnie kompozytorem nie występują problemy z niezrozumieniem koncepcji utworu, poeta realizuje całościowy zamysł, utwór jest spójny. Natomiast napisanie kilku akordów do tekstu nie czyni poety kompozytorem, jak było w przypadku Stachury, który z niskim poziomem wiedzy muzycznej pisał melodię do tekstów swoich piosenek. Tak wspomina ten fakt Jerzy Satanowski: „urocze w swej prostocie [wersje melodii Edwarda Stachury – przyp. A.A] kawałki na dwóch funkcjach, bardziej pod deklamację, niż do śpiewania”[1].
Stachura był świadomy swojej niewiedzy muzycznej i chętnie współpracował z bardziej doświadczonym znajomym, jakim był Jerzy Satanowski, który tak wspomina tę relację: „To był czas, gdy Edward zaczął pisać piosenki i był tą formą coraz bardziej zafascynowany. A fascynacja ta podsycana była tym, że zaczął też trochę grać na gitarze, a ściślej biorąc, znał może ze trzy akordy. Ja byłem od niego w tej dziedzinie o lata świetlne dalej, więc ciągle musiałem z nim siedzieć i go poduczać. Czasem też spisywałem mu nuty do utworów, które skomponował. I tak oto dość szybko zasiliłem jego »liczną a prześliczną kompaniję«. Założyliśmy spółkę autorsko-kompozytorską”[2]. Istotna jest chronologia pracy nad piosenką, należy ustalić kolejność powstania poszczególnych warstw. Zmiany odautorskie w tekście mogą świadczyć o próbie dostosowania się do muzyki już skomponowanej. Satanowski potwierdza również, że tak jak on komponował już do gotowych tekstów piosenek, tak samo dobrze Stachura pisał teksty do ułożonych melodii. Często jednak to teksty były inspiracją dla kompozytora, potwierdzeniem tego mogą być te słowa: „I nadal nie zajmowałbym się muzyką, gdyby mi Edek nie przywiózł jednego ze swoich tekstów – Gdy odeszła pod chmurami. Kompletnie mnie to rozwaliło. Złapałem za gitarę i skomponowałem pierwszą wersję. Do dzisiaj zresztą nie napisałem żadnej dobrej, a prób było kilka. Moc tego tekstu była dla mnie tak silna, że nie udało mi się napisać muzyki, która zrobiłaby na mnie równie wielkie wrażenie, jak wtedy ten tekst. Stachura natomiast zawsze śpiewał te pierwszą z wersji”[3].
Mimo że Stachura nie był muzykiem, to pisał melodie do tekstów piosenek. Potrafił także napisać tekst do istniejącej melodii. Współpracował z kompozytorem, któremu ufał i z którego propozycjami się zgadzał. W większości przypadków melodia komponowana była do napisanego wcześniej tekstu.
Piosenki Stachury nigdy nie były wierszami, którym dodano melodię. Stanowiły one odrębną i samodzielną część twórczości poety. Z racji na fakt, że twórcą i wykonawcą piosenek był poeta, można stwierdzić prymarność tekstu nad muzyką. Edycja powinna skupiać się przede wszystkim na warstwie słownej utworu.
Ważne jest, że głównym założeniem piosenek Stachury miała być swoboda w doborze melodii. Tekst słowny nie był uzależniony od jednej wersji tekstu muzycznego[4].
Wola autorska a zasady kompozycji
Wola autorska jest jednym z głównych kryteriów, jak nie najważniejszym, które edytor musi uwzględnić podczas wyboru podstawy edycji. W przypadku utworu słowno-muzycznego należy wziąć pod uwagę zasady jednego z dwóch składowych, czyli muzyki. Piosenka ma konkretną funkcję, posiada dwa kody (tekstu literackiego i tekstu muzycznego[5]), nadrzędnym celem piosenki jest dostarczyć odbiorcy wymienione kody poprzez muzykę. Tekst zależny jest od muzyki, tworzą relację, której nie należy rozbijać.
Zmiany odautorskie w piosence są bardziej dynamiczne niż w innych formach literackich i nie zawsze utrwalone. Często dokonywane podczas wykonywania wokalnego utworu przez autora. W przeciwieństwie do innych gatunków literackich, piosenka daje możliwość częstego (przez jej przeznaczenie) wykonywania, czyli w tym przypadku odśpiewywania i zmieniania oralnie tekstu. Zmiany te mogą być spowodowane błędem rytmicznym, który wymusza na śpiewającym skrócenie wersu, zmianę słowa lub jego formę. Mogą być konsekwencją muzycznej improwizacji, omyłką przez zapomnienie tekstu czy konwencją muzyczną danego wydarzenia (znaczne skrócenie lub wydłużenie tekstu).
Podstawowym problemem dla edytora będzie decyzja, czy uwzględnić zmianę autora, która powoduje błąd muzyczny – zaburzenie ciągłości melodii, rytmu czy frazy. Należy zastanowić się, czy wola autorska jest ważniejsza od zasad muzyki w przypadku, kiedy zmiana tekstu wpływa destrukcyjnie na muzykę – czyli autor zmieniając tekst, nie uwzględnia zmiany w melodii, pozostawia ją bez zmian i w efekcie zaburza jej konstrukcję
Edycja piosenek Stachury
Zasady przygotowania edycji utworów literackich opisane zostały w Podstawowe pojęcia i problemy tekstologii i edytorstwa naukowego Romana Lotha[6] i Tekstologia i edytorstwo dzieł literackich Konrada Górskiego[7]. Opracowania te traktowane są jak podręczniki, służą edytorom do pogłębiania wiedzy, są także formą spisanych wątpliwości, reguł, procedur, czyli z tym, z czym edytor spotyka się podczas opracowania utworów. Można dyskutować nad aktualnością zaproponowanych rozwiązań czy słusznością decyzji, niemniej jednak wspomniane publikacje są trzonem wiedzy tekstologicznej, od której wychodzą wszystkie nowe kierunki i rozwiązania.
Osobliwość edycji utworów słowno-muzycznych dokładnie pokazuje przykład piosenek Edwarda Stachury. Przypadek ten dotyka kilka spornych kwestii, które podczas przygotowywania edycji stają się problematyczne.
Podstawowym problemem są zmiany odautorskie w tekście. Edward Stachura dokonywał licznych zmian w tekstach piosenek. Pomijając drobne modyfikacje na rzecz zgodności z rytmem, w niektórych przypadkach były to zmiany nieuzasadnione, wpływające na znaczenie całego utworu, jego formy, rytmu i brzmienia. Gdy prześledzi się zmiany chronologicznie, nie można dostrzec konsekwencji działań Stachury. Piosenki w różny sposób ewoluowały, Stachura – po kilku redakcjach – przywracał czasem początkową postać tekstu.
Kolejną problematyką są zmiany, które nie zostały przyjęte przez słuchaczy. Kwestia ta związana jest ze specyfiką utworów słowno-muzycznych, które inaczej niż literackie, funkcjonują w świadomości słuchacza. Pewne wersje piosenek były publikowane i wykonywane przez Stachurę, stały się rozpoznawalne i kanoniczne, następnie Stachura zmieniał w dużym stopniu tekst, ale fakt, że zmian dokonał już pod koniec życia (publikowane w drugim wydaniu Piosenek w 1980 r., czyli po śmierci autora) powodował, że wersje te nie zostały uwzględnione i przyjęte przez słuchaczy i wykonawców. Także rozpowszechnianie pierwszych wersji przez innych wykonawców, którzy nie uwzględniają woli autorskiej, czyli nie wykorzystują ostatnich wersji za życia autora, dodatkowo przyczynia się do wykluczenia woli autorskiej w przestrzeni interpretacji i żywotności piosenek.
Istotnym zagadnieniem jest również autorstwo piosenek poety nie-muzyka. Fakt, że Stachura był poetą, a nie muzykiem jest istotny dla edytora, który powinien zakwestionować decyzje autora, jego zmiany w tekście i melodii z uwagi na brak wykształcenia muzycznego. Stachura pisał teksty i muzykę, ale nie zawsze powstawały spod pióra jednego autora (często były wynikiem współpracy z kompozytorem).
[1] Jerzy Satanowski – kompozytor współpracujący z Edwardem Stachurą. Zob. Edward Stachura, Jerzy Satanowski, Biała Lokomotywa, Warszawa 2011, s.14.
[2] Edward Stachura, Jerzy Satanowski, Biała Lokomotywa, Warszawa 2011, s. 14.
[3] Tamże, s. 14.
[4] Jerzy Satanowski w rozmowie telefonicznej (07.05.2018) wspomniał, że od początku współpracy ze Stachurą relacja tekstu i muzyki piosenek traktowana była przez nich fakultatywnie. Teksty piosenek mogły posiadać różne warianty melodii. Satanowski przyznał, że swoboda w doborze melodii do tekstu była zawsze obecna w ich współpracy.
[5] Zob. A. Hejmej, Muzyczność dzieła literackiego, Wrocław 2001.
[6] R. Loth, Podstawowe pojęcia i problemy tekstologii i edytorstwa naukowego, Warszawa 2006.
[7] K. Górski, Tekstologia i edytorstwo dzieł literackich, Kraków 1975.
Artykuł powstał na podstawie pracy dyplomowej Piosenki Edwarda Stachury jako problem edytorski. O piosenkach w kontekście edytorskim można przeczytać w artykułach, zob. K. Dźwinel, Tekstologiczna obecność piosenki w przestrzeni internetowej, w: „Sztuka Edycji”, nr 2, Toruń 2016.
Redaktor Portalu Ze Słuchu
Zmiana oralna tekstu!? – piękne salto